धामापूर सड्यावर आढळले शिकारीचे कातळशिल्प, गुहा आणि दगडी हत्यारे

सिंधुदुर्ग, दि. ८ (एमएमसी न्यूज नेटवर्क) : धामापूर, साळेल आणि मोगरणे गावच्या सीमेवरील सड्यावर आणखी कातळशिल्पांचा शोध लागला आहे. या ठिकाणी प्रथमच शिकारी आणि रानडुक्कर यांचे कातळशिल्प, तसेच अश्मयुगीन गुहा आणि काही दगडी हत्यारे सापडली आहेत, अशी माहिती कातळशिल्प अभ्यासक सतीश लळीत यांनी दिली.
 
साळेल येथील युवक परेश गावडे, नंदू गावडे, गणेश गावडे यांना काही दिवसांपूर्वीच ते अळंबी शोधण्यासाठी गेले असता धामापूरच्या सड्यावर गोड्याची वाडी हद्दीत दोन कातळशिल्पे आढळून आली होती. सिद्धेश आचरेकर, अनिकेत पाटील यांनी या युवकांसह त्या ठिकाणी जाऊन या कातळशिल्पांची स्वच्छता केली आणि त्याभोवती दगड रचून ठेवण्याचे कौतुकास्पद काम केले.
 
या माहितीच्या आधारे लळीत यांनी या परिसरात आणखी काही कातळशिल्पे असण्याची शक्यता लक्षात घेऊन डॉ. सई लळीत तसेच शुभेन्दू लळीत यांच्यासह शोधमोहीम राबवली. या मोहिमेत आणखी काही कातळशिल्पे आढळून आली. विशेष म्हणजे प्रथमच शिकारी माणसाचे कातळशिल्प आढळून आले आहे. एका मानवाकृतीच्या हातात कुऱ्हाडसदृश शस्त्र असून ती व्यक्ती कोणाचातरी पाठलाग करीत आहे, असे हे कातळशिल्प पाहिल्यावर लक्षात येते.

याच्या बाजूलाच एका रानडुकराचे कातळशिल्प खोदलेले आहे. याचबरोबर गोड्याची वाडी येथे याआधी सापडलेल्या कातळशिल्पापासून सुमारे पाऊण किलोमीटर अंतरावर २४ बाय १८ फुट आकाराचे एक भव्य कातळ शिल्प दिसून येते. हे कातळशिल्प अत्यंत आकर्षक आणि भौमितिक रचनांचे आहे. अमूर्त शैलीतील ही एक मानवाकृती आहे, असे प्रथमदर्शनी वाटते. मात्र अन्य ठिकाणी आढळलेल्या मानवाकृती आणि या आकृतीमध्ये पुष्कळ फरक आहे, अशी माहिती लळीत यांनी दिली.
 
ज्या ठिकाणी शिकार करणारी व्यक्ती आणि रानडुकराचे कातळशिल्प सापडले, तेथील परिसरात शोध घेतला असता तिथून अगदी जवळच एक नैसर्गिक गुहा आढळून आली. साधारणपणे चार ते पाच व्यक्ती बसू शकतील, अशा आकाराची ही गुहा आहे. या गुहेच्या परिसरात 14 ठिकाणी ‘वॉटर होल्स’ म्हणजे कातळात असलेले पाणी साठवण्याचे खड्डे सापडले आहेत. हे खड्डे खोल असतात आणि  त्यात पावसाचे पाणी साठून राहते. हे पाणी अगदी एप्रिल, मे महिन्यापर्यंत उपलब्ध असते, असे आढळून आले आहे.

कुडोपी येथील ‘बाहुल्यांचे टेंब’ येथील कातळशिल्पांच्या ठिकाणीही अशा प्रकारचे वॉटर होल्स आढळून आले आहेत. प्राचीन काळातील ही पाणी व्यवस्थापन प्रणाली आहे. तथापि कातळशिल्पे, गुहा आणि वॉटर होल्स एकाच ठिकाणी सापडण्याची ही पहिलीच वेळ आहे. यादृष्टीने धामापूर-मोगरणे सडा हे पुरातत्वीय महत्त्वाचे ठिकाण आहे, असे लळीत यांचे म्हणणे आहे.
 

अमश्युगीन हत्यारेही सापडली

या गुहेच्या परिसरात शोध घेतला असता अश्मयुगीन दगडी हत्यारेही आढळून आली. ही हत्यारे स्क्रेपर्स म्हणजे ‘तासण्या’ या प्रकारची आहेत. मेलेल्या जनावराला कापण्यासाठी किंवा त्याच्या चामडीपासून चरबी अलग करण्यासाठी ह्या तासण्या वापरल्या जात असत, अशी माहिती त्यांनी दिली.
 
साळेल, मोगरणे आणि धामापूर या तीन गावांच्या सीमेवर असलेल्या या विस्तीर्ण सड्यावर आणखीही कातळशिल्पे असण्याची शक्यता आहे. मात्र मुसळधार पाऊस आणि अलीकडेच एका वन्यश्वापदाने शेळीवर केलेल्या हल्ल्याची घटना ताजी असल्याची माहिती स्थानिकांनी दिल्यामुळे ही मोहीम पूर्ण दिवस राबवता आली नाही. पावसाळ्यानंतर या परिसरात मोठ्या प्रमाणात शोधमोहीम राबवली जाणार असल्याचे लळीत यांनी सांगितले.
 
हिवाळे येथील जिल्ह्यातील पहिल्या कातळशिल्पांचा शोध 2001 मध्ये लावल्यापासून लळीत यांनी अनेक ठिकाणची कातळशिल्पे उजेडात आणली. गेल्या वर्षी जूनमध्ये त्यांनी खोटले (धनगरवाडी क्र.२) येथील ४० हून अधिक कातळशिल्पांचा शोध लावला. याचबरोबर चंद्रवदन कुडाळकर, प्रसाद करंदीकर, डॉ. कमलेश चव्हाण, गुरुनाथ राणे, गणेश मेस्त्री, संतोष वरक, रणजित हिर्लेकर, अजित टाककर, कमलेश गोसावी यांच्यासह अनेकांनी कुडोपी, वानिवडे, वाघोटण, कुणकेश्वर, दाभोळे पोखरबाव, बापर्डे, किर्लोस,  हेदुळ, ओवळीये, खुडी, आरे यासह सुमारे वीस ठिकाणी  कातळशिल्पांचा शोध आतापर्यंत लावला आहे.
 
जिल्ह्यातील अशा तीनशेहून अधिक कातळशिल्पांचा अभ्यास करुन लळीत यांनी त्याबाबतचे शोधनिबंध पुरातत्त्वीय परिषदांमध्ये सादर केले आहेत. ‘सिंधुदुर्गातील कातळशिल्पे’ हे त्यांचे पुस्तकही प्रसिद्ध आहे. कुडोपी येथील ८० कातळशिल्पांचा समूह (क्लस्टर) असलेल्या ठिकाणाचा समावेश ‘युनेस्को’ने ‘जागतिक वारसा स्थळां’च्या प्राथमिक यादीत केला आहे. त्याची पुढील कार्यवाही सुरु आहे. मात्र, बहुतांश ठिकाणची कातळशिल्पे चिरेखाणींच्या विळख्यात सापडली असून अनेक ठिकाणी ती नष्टही झाली आहेत.

धामापूर, खोटले येथील कातळशिल्पांपासून चिरेखाणी तर काही फुटांवर आल्या आहेत. याकडे असेच दुर्लक्ष राहिले तर पुरातत्वीय वारसा आणि पर्यटन यादृष्टीने महत्वाचा असा हा प्राचीन मानवी वारसा नष्ट होण्याची भीती लळीत यांनी व्यक्त केली आहे.

ML/KA/SL

8 Aug 2023