मांजर पाळताय? सावधान! तुम्हाला स्किझोफ्रेनिया होण्याचा दुप्पट धोका!

विक्रांत पाटील

आपल्यापैकी अनेकांसाठी, मांजर हे केवळ एक पाळीव प्राणी नसून कुटुंबातील एक सदस्य असतं. त्यांचं प्रेमळ असणं, खेळकर स्वभाव आणि शांत सोबत आपल्याला आनंद देते. पण, जर तुम्हाला कोणी सांगितलं की तुमच्या लाडक्या मांजरामुळे एका गंभीर मानसिक आजाराचा धोका वाढू शकतो, तर? विश्वास बसणार नाही, पण अलीकडील संशोधनातून आपले लाडके मांजर आणि मानसिक आरोग्य यांच्यातील अनपेक्षित संबंध अन् धक्कादायक निष्कर्ष समोर आला आहे.

एका नवीन मोठ्या अभ्यासात मांजर पाळणे आणि स्किझोफ्रेनिया (Schizophrenia) या गंभीर मानसिक आजाराचा धोका वाढणे यांच्यात एक संबंध आढळून आला आहे. ही बातमी जगभरातील कोट्यवधी मांजर मालकांसाठी नक्कीच चिंताजनक आहे.

आपण या नवीन संशोधनाचा नेमका अर्थ काय आहे, यामागील विज्ञान काय आहे, आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, मांजर मालकांनी घाबरून न जाता कोणती व्यावहारिक पावले उचलावीत, याबद्दल सविस्तर माहिती घेणार आहोत. आमचा उद्देश तुम्हाला घाबरवणे नाही, तर योग्य माहिती देऊन जागरूक करणे हा आहे.

धक्कादायक आकडेवारी: मांजरांमुळे धोका खरंच दुप्पट होतो?

“स्किझोफ्रेनिया बुलेटिन” या प्रतिष्ठित जर्नलमध्ये प्रसिद्ध झालेल्या एका ऑस्ट्रेलियन संशोधनाने जगभरातील वैद्यकीय वर्तुळात मोठी चर्चा सुरू केली आहे. या संशोधनात गेल्या 40 वर्षांतील 17 वेगवेगळ्या अभ्यासांचे विश्लेषण करण्यात आले. या विश्लेषणातून असा निष्कर्ष निघाला की, ज्या लोकांचा मांजरांशी संपर्क आला आहे, त्यांच्यामध्ये स्किझोफ्रेनियासारखे मानसिक आजार होण्याचा धोका इतरांच्या तुलनेत जवळपास “दुप्पट” असतो.

हे संशोधन एक ‘मेटा-ॲनालिसिस’ (meta-analysis) आहे, म्हणजेच अनेक जुन्या अभ्यासांचे निष्कर्ष एकत्र करून केलेला एक मोठा अभ्यास. यामुळे निष्कर्षांना अधिक वजन प्राप्त होते. तथापि, एक अत्यंत महत्त्वाची गोष्ट लक्षात घेणे आवश्यक आहे: हा अभ्यास केवळ एक सहसंबंध (Correlation) दाखवतो, थेट कारण (Causation) नाही. याचा अर्थ असा की, मांजर पाळणे आणि स्किझोफ्रेनिया होणे, या दोन्ही गोष्टी एकत्र घडताना दिसतात, पण मांजर पाळल्यामुळेच स्किझोफ्रेनिया होतो, असे यावरून सिद्ध होत नाही.

मेंदूवर परिणाम करणारा एक सूक्ष्मजीव

या संशोधनात शास्त्रज्ञांचा मुख्य संशय एका सूक्ष्मजीवावर आहे, ज्याचे नाव आहे टॉक्सोप्लाझ्मा गाँडी (Toxoplasma gondii). हा एक परजीवी (parasite) आहे, ज्याचा या संपूर्ण प्रकरणाशी जवळचा संबंध असल्याचे मानले जाते.

परजीवीचे मुख्य यजमान (Definitive Host): मांजर हे T. gondii या परजीवीचे मुख्य यजमान (host) आहे, जिथे तो आपली प्रजनन प्रक्रिया पूर्ण करतो. एकदा मांजराला याचा संसर्ग झाल्यावर, त्याच्या विष्ठेमधून या परजीवीचे संसर्गजन्य बीजाणू (oocysts) बाहेर पडतात.

संसर्गाचा मार्ग (Transmission Path): जेव्हा मनुष्य मांजराचे लिटर बॉक्स (विष्ठेची जागा) साफ करतो, किंवा ज्या मातीत मांजराने विष्ठा केली आहे तिच्या संपर्कात येतो, तेव्हा त्याला हा संसर्ग होऊ शकतो. याशिवाय, अर्धवट शिजवलेले मांस खाल्ल्यानेही हा परजीवी शरीरात प्रवेश करू शकतो.

मेंदूवरील परिणाम (Impact on the Brain): एकदा शरीरात प्रवेश केल्यावर, हा परजीवी आपल्या मज्जासंस्थेत (central nervous system), विशेषतः मेंदूत, दीर्घकाळ वास्तव्य करू शकतो. तिथे तो न्यूरोट्रान्समीटर, विशेषतः डोपामाइन (dopamine), या मेंदूतील रासायनिक संदेशवाहकांच्या कामात अडथळा आणू शकतो. स्किझोफ्रेनियाच्या रुग्णांमध्ये डोपामाइनची पातळी असंतुलित झालेली आढळते. विशेष म्हणजे, संशोधनात असे दिसून आले आहे की T. gondii मध्ये डोपामाइनचा अग्रदूत (precursor) olan L-DOPA तयार करण्यासाठी आवश्यक जीन्स (genes) असतात. त्यामुळे, हा परजीवी थेट मेंदूतील डोपामाइनची पातळी वाढवू शकतो, अशी एक ठोस वैज्ञानिक शक्यता आहे.

T. gondii हा मुख्य संशयित असला तरी, काही संशोधक बार्टोनेला (Bartonella) सारख्या मांजरांशी संबंधित इतर सूक्ष्मजीवांचाही यातील संभाव्य भूमिकेसाठी अभ्यास करत आहेत.

धोक्याची वेळ: बालपणीचा संबंध अधिक महत्त्वाचा

संशोधनात असे दिसून आले आहे की, मांजरांशी संपर्क कधी आला, ही वेळ धोक्याची पातळी ठरवण्यासाठी खूप महत्त्वाची आहे. प्रौढपणी मांजराच्या संपर्कात येण्यापेक्षा बालपणी, विशेषतः 13 वर्षांच्या आधी, मांजराच्या संपर्कात येणे, हा एक मोठा जोखीम घटक असल्याचे अनेक अभ्यासांमध्ये आढळले आहे.

काही संशोधनांनी तर हा धोक्याचा काळ 9 ते 12 वर्षे वयोगटापुरता अधिक मर्यादित केला आहे. याचे संभाव्य कारण असे असू शकते की, बालपणी आपला मेंदू आणि रोगप्रतिकारशक्ती विकसित होत असते. या नाजूक अवस्थेत T. gondii सारख्या परजीवीचा संसर्ग झाल्यास त्याचे दूरगामी आणि गंभीर परिणाम होण्याची शक्यता जास्त असते.

प्रत्येक मांजर मालकाने घाबरून जाण्याची गरज नाही

“धोका दुप्पट होतो” ही आकडेवारी ऐकून घाबरून जाणे स्वाभाविक आहे, परंतु या माहितीला योग्य संदर्भात समजून घेणे अत्यंत आवश्यक आहे.

सापेक्ष धोका विरुद्ध निरपेक्ष धोका
(Relative Risk vs. Absolute Risk)

सर्वात आधी हे लक्षात घ्या की स्किझोफ्रेनिया हा एक तुलनेने दुर्मिळ आजार आहे. लोकसंख्येच्या केवळ 0.3% ते 0.7% लोकांनाच हा आजार होतो. जेव्हा आपण म्हणतो की, धोका दुप्पट होतो, तेव्हा आपण एका लहान संख्येला दुप्पट करत असतो. उदाहरणार्थ, जर सर्वसाधारण धोका 0.5% असेल, तर तो दुप्पट होऊन 1.0% होईल. म्हणजेच, धोका वाढूनही तो खूप कमीच राहतो. त्यामुळे, मांजर पाळणाऱ्या बहुसंख्य लोकांना हा आजार होण्याची शक्यता जवळजवळ नगण्य आहे.

संशोधनाच्या मर्यादा
(Limitations of the Research)

या संशोधनाला काही मर्यादा आहेत. यातील बरेचसे अभ्यास हे “केस-कंट्रोल” पद्धतीचे होते, ज्यात आजारी व्यक्तींच्या भूतकाळातील आठवणींची तुलना निरोगी व्यक्तींशी केली जाते, ज्यामुळे आठवणींमध्ये चूक होण्याची शक्यता असते. शिवाय, यात लोकांच्या आठवणींवर अवलंबून राहावे लागते आणि इतर अनेक घटक, जसे की, सामाजिक-आर्थिक परिस्थिती, घरातील गर्दी या निकालांवर परिणाम करू शकतात.

याउलट, ALSPAC नावाच्या एका उच्च-गुणवत्तेच्या दूरगामी अभ्यासात, जेव्हा संशोधकांनी कौटुंबिक उत्पन्न आणि घरातील गर्दी यांसारख्या घटकांचा विचार केला, तेव्हा मांजर पाळणे आणि मानसिक आजार यांच्यातील संबंध पूर्णपणे नाहीसा झाला. याचा अर्थ असा होतो की, मांजर पाळणे हे थेट धोक्याचे कारण नसून, ते कमी उत्पन्न किंवा दाटीवाटीच्या घरात राहण्यासारख्या इतर सामाजिक-आर्थिक परिस्थितीचे सूचक असू शकते, ज्या परिस्थिती स्किझोफ्रेनियाच्या वाढत्या धोक्याशी स्वतंत्रपणे जोडलेल्या आहेत.

मग काय करावे? मांजर मालकांसाठी व्यावहारिक सल्ला

या संशोधनाचा अर्थ असा अजिबात नाही की, तुम्ही तुमच्या मांजराला घराबाहेर काढावे. तज्ञ असा सल्ला अजिबात देत नाहीत. उलट, काही सोप्या आणि व्यावहारिक उपायांनी तुम्ही संभाव्य धोका सहज टाळू शकता:

स्वच्छता सर्वात महत्त्वाची: मांजराचा लिटर बॉक्स रोजच्या रोज स्वच्छ करा. T. gondii चे बीजाणू विष्ठेमध्ये आल्यानंतर 24 ते 38 तासांनी संसर्गजन्य बनतात. लिटर बॉक्स साफ करताना हातमोजे घाला आणि नंतर हात साबणाने स्वच्छ धुवा.

घरातील जबाबदारी: गर्भवती महिला आणि ज्यांची रोगप्रतिकारशक्ती कमी आहे, अशा व्यक्तींनी शक्यतो लिटर बॉक्स साफ करणे टाळावे.

मांजरांना घरातच ठेवा: मांजरांना घरात ठेवल्याने ते बाहेर शिकार करून संसर्गग्रस्त प्राणी खाणार नाहीत. यामुळे त्यांना T. gondii चा संसर्ग होण्याचा धोका कमी होतो.

योग्य आहार: मांजरांना कच्चे किंवा अर्धवट शिजवलेले मांस देण्याऐवजी व्यावसायिक कॅट फूड द्या.

पशुवैद्यकीय काळजी: आपल्या मांजराची नियमित आरोग्य तपासणी पशुवैद्याकडून करून घ्या.

मानवी अन्न सुरक्षा: लक्षात ठेवा की, मनुष्याला T. gondii चा संसर्ग होण्याचे एक प्रमुख कारण म्हणजे अर्धवट शिजवलेले मांस खाणे. त्यामुळे, तुम्ही मांजर पाळत असाल किंवा नसाल, अन्न नेहमी पूर्णपणे शिजवून खा.

विज्ञान, पाळीव प्राणी आणि आपण

एकंदरीत, विज्ञानाने मांजर पाळणे आणि स्किझोफ्रेनिया यांच्यात एक सांख्यिकीय संबंध शोधून काढला आहे, परंतु हा संबंध अत्यंत गुंतागुंतीचा आहे आणि तो सरळ ‘कारण आणि परिणाम’ असा नाही. या संशोधनाकडे आपल्या लाडक्या पाळीव प्राण्यांना घाबरण्याचे कारण म्हणून न पाहता, चांगली स्वच्छता आणि जागरूकता ठेवण्याचे एक आवाहन म्हणून पाहिले पाहिजे.

हे संशोधन आपल्याला आठवण करून देते की, आपले आरोग्य आणि आपल्या सभोवतालचे पर्यावरण, अगदी आपल्या प्रिय पाळीव प्राण्यांसहित, किती खोलवर जोडले गेलेले आहे. भविष्यात असे आणखी कोणते अज्ञात संबंध उघडकीस येतील?ML/ML/MS