महाराष्ट्रात थंडीचा कहर! जाणून घ्या हवामानातील विरोधाभास उलगडणारी 5 तथ्ये

विक्रांत पाटील

त्वचेला झोंबणारे बोचरे वारे आणि हाडं गोठवणारी थंडी… गेल्या काही दिवसांपासून संपूर्ण महाराष्ट्र कडाक्याच्या थंडीने अक्षरशः गारठला आहे. सकाळी आणि रात्री तापमानाचा पारा वेगाने खाली घसरल्याने अनेकांना हुडहुडी भरली आहे. पण ही तीव्र लाट अचानक का आली? आणि ती अशा वेळी, जेव्हा हवामान खात्याच्या नोंदीनुसार, मागचेच वर्ष इतिहासातील सर्वात उष्ण वर्ष ठरले आहे. हा विरोधाभास आपल्याला हवामानाबद्दल काय सांगतो? सध्याच्या थंडीच्या लाटेमागील पाच महत्त्वाची तथ्ये आपण उलगडणार आहोत, ज्यात आपण या थंडीची कारणे, तिचा प्रभाव आणि हवामान बदलाच्या मोठ्या चित्रात या घटनेचा नेमका अर्थ काय आहे, हे वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून समजून घेऊ.

मुख्य कारण: उत्तरेकडील वारे आणि कमी आर्द्रता

तापमानात अचानक झालेल्या या घसरणीचे मुख्य कारण म्हणजे उत्तरेकडून येणारे तीव्र थंड वारे आणि हवेतील कमी झालेली आर्द्रता. भारतीय हवामान विभागाच्या (IMD) मते, हे दोन्ही घटक एकत्र आल्यामुळे पहाटेच्या आणि रात्रीच्या वेळी तीव्र गारठा जाणवत आहे. कोरडी हवा आणि उत्तरेकडील थंड वाऱ्यांचा थेट प्रवाह यामुळेच तापमानाचा पारा सामान्य पातळीपेक्षा लक्षणीयरीत्या खाली गेला आहे. हे थंड वारे आणि कोरडी हवा यांचा प्रभाव संपूर्ण राज्यावर सारखा नाही; काही भागांना याचा सर्वाधिक फटका बसला आहे.

सर्वाधिक फटका: उत्तर मध्य महाराष्ट्र आणि मराठवाडा

या थंडीच्या लाटेचा सर्वाधिक परिणाम उत्तर मध्य महाराष्ट्र आणि मराठवाडा या भागांवर झाला आहे. हवामान विभागाने या प्रदेशांतील खालील जिल्ह्यांसाठी ‘कोल्ड वेव्ह अलर्ट’ जारी केला आहे:

1. धुळे
2. नंदुरबार
3. जळगाव
4. नाशिक
5. छत्रपती संभाजीनगर
6. जालना
7. परभणी
8. बीड
9. हिंगोली
10. नांदेड
11. गोंदिया

राज्यात अनेक ठिकाणी किमान तापमान सामान्य तापमानापेक्षा 5 ते 6 अंश सेल्सिअसने कमी नोंदवले गेले आहे. गेल्या 24 तासात नोंदवलेली काही प्रमुख किमान तापमाने खालीलप्रमाणे आहेत:

• नागपूर: 9.6°C (राज्यातील सर्वात कमी)
• नाशिक: 10.1°C (मध्य महाराष्ट्रातील सर्वात कमी)
• पुणे: 10.6°C (या हंगामातील सर्वात थंड सकाळ)

सध्या संपूर्ण भारतात हवामानाचे वेगवेगळे आणि परस्परविरोधी स्वरूप पाहायला मिळत आहे. महाराष्ट्रासह मध्य प्रदेश, राजस्थान, विदर्भ, छत्तीसगड आणि झारखंडमध्ये थंडीची लाट पसरली आहे.

एक विरोधाभास: इतिहासातील सर्वात उष्ण वर्षानंतर थंडीची लाट

ही थंडीची लाट एका मोठ्या आणि महत्त्वाच्या विरोधाभासाकडे लक्ष वेधते. भारतीय हवामान विभाग, पुणे यांच्या हवामान अहवालानुसार, महाराष्ट्र राज्यासाठी 2024 हे वर्ष 1901 पासूनचे आतापर्यंतचे सर्वात उष्ण वर्ष म्हणून नोंदवले गेले आहे. यातील अधिक धक्कादायक वास्तव म्हणजे, हे तापमानवाढीचे रेकॉर्ड दिवसाच्या तापमानापेक्षा रात्रीच्या तापमानात झालेल्या वाढीमुळे झाले आहे. आकडेवारीनुसार, किमान तापमानातील वाढ (+0.81°C) ही कमाल तापमानातील वाढीपेक्षा (+0.16°C) खूप जास्त आहे.

यावरून ‘हवामान’ (Weather) आणि ‘दीर्घकालीन हवामान बदल’ (Climate) यातील फरक स्पष्ट होतो. सध्याची थंडीची लाट हे एक अल्पकालीन ‘हवामान’ असून, संपूर्ण वर्षाचे वाढलेले तापमान, विशेषतः रात्रीचे तापमान, हे ‘दीर्घकालीन हवामान बदलां’चे स्पष्ट द्योतक आहे.

भारतीय हवामान विभाग, पुणे येथील वरिष्ठ हवामानशास्त्रज्ञ एस. डी. सानप यांनी यावर अधिक प्रकाश टाकताना सांगितले की, “उत्तरेकडील थंड वाऱ्यांचा वाढलेला प्रभाव आणि सापेक्ष आर्द्रतेतील घट यामुळे पुण्यात किमान तापमानात लक्षणीय घट होत आहे. हा कल पुढील दोन दिवस कायम राहण्याची शक्यता आहे; तथापि, शहरासाठी कोणताही महत्त्वाचा इशारा जारी करण्यात आलेला नाही.”

काळजी घ्या: फक्त स्वेटर नाही, आरोग्याचीही सुरक्षा महत्त्वाची

तीव्र थंडीमुळे आरोग्याच्या गंभीर समस्या उद्भवू शकतात. थंडीमुळे रक्तवाहिन्या आकुंचन पावतात आणि रक्तदाब वाढतो, ज्यामुळे हृदयविकाराचा झटका आणि पक्षाघाताचा (स्ट्रोक) धोका वाढतो. तसेच, दमा (अस्थमा) सारख्या श्वसनाच्या समस्या असणाऱ्या रुग्णांनाही अधिक त्रास होऊ शकतो.

या पार्श्वभूमीवर, भारतीय हवामान विभागाने नागरिकांसाठी खालीलप्रमाणे सल्ला जारी केला आहे:

1. अंगात अनेक सैल आणि उबदार लोकरीचे कपडे घाला.
2. उष्णता कमी होऊ नये म्हणून डोके, मान, हात आणि पाय झाकून ठेवा.
3. रोगप्रतिकारशक्ती टिकवण्यासाठी व्हिटॅमिन-सी युक्त फळे आणि भाज्या खा.
4. शरीराला उबदार ठेवण्यासाठी नियमितपणे गरम पेय प्या.

हवामानातील बदलांना सामोरे जाताना….*

सध्याची थंडीची लाट ही विशिष्ट वातावरणीय परिस्थितीचा परिणाम असली तरी, ती हवामान बदलाच्या मोठ्या आणि गुंतागुंतीच्या चित्राचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. इतिहासातील सर्वात उष्ण वर्षात तीव्र थंडीचा अनुभव येणे, हे हवामानातील अस्थिरता आणि टोकाच्या घटनांची तीव्रता वाढत असल्याचे दर्शवते. हे एक स्पष्ट संकेत आहे की, हवामान बदल म्हणजे केवळ तापमानवाढ नव्हे, तर हवामानातील तीव्र आणि अनपेक्षित चढ-उतार आहेत. यावरून एक महत्त्वाचा प्रश्न निर्माण होतो: हवामानातील असे तीव्र बदल आपल्याला भविष्यासाठी काय संकेत देत आहेत? ML/ML/MS