लोकवाद्यांचे संवर्धन : परंपरेचा स्वर आणि संस्कृतीचा श्वास

मुंबई दि २५ : सांस्कृतिक अभ्यास म्हणजे — संस्कृतीची निर्मिती, प्रसार, प्रभाव आणि तिच्या सामाजिक संदर्भाचा समग्र व चिकित्सक अभ्यास. लोककलेतील प्रत्येक कलाप्रकाराचा संशोधनात्मक अभ्यास करताना, त्या कलांमधून उमटणाऱ्या जनसामान्यांच्या जीवनपद्धती, विचार, लोकवाद्ये आणि त्यांच्या माध्यमाची भूमिका यांचा सखोल वेध घ्यावा लागतो.

जशी लोककला ही जनमानसाची अभिव्यक्ती असते, तशीच लोकवाद्ये ही परंपरेची हृदयस्पंदने आहेत. काही लोकगायक थाळीचा ताल धरतात, तर कुणी ढोलकी, तुणतुणे, तुतारी, नगारा, सनई, टाळ, चिपळ्या, झांज, भेर, ढोलपाई, टिपरी यांसारख्या देशी वाद्यांच्या साथीने सूर लावतात. या लोकवाद्यांचा नाद हा ग्रामिण जीवनाच्या मातीशी एकरूप झालेला आहे. भवाडा, तमाशा, कीर्तन, दशावतारी खेळ, लावणी, पोवाडा, नमन, खडी गंमत अशा विविध लोककलांमध्ये ही वाद्ये केवळ साथीदार नाहीत, तर कलात्म्याचा अविभाज्य श्वास आहेत.

अभिजात वाद्ये जशी कुशल कारागिरांच्या हातून साकार होतात, तशी लोकवाद्ये स्वतः लोकांच्या हातांनी जन्म घेतात. प्रत्येक वाद्याची स्वतःची शैली असते. घनवाद्ये, अवनद्ध, सुषिर आणि तंतुवाद्ये अशा चार विभागांत त्यांचे वर्गीकरण केले जाते. आश्चर्य म्हणजे, अभिजात संगीतातील वाद्यांपेक्षा लोकसंगीतात वाद्यांची विविधता अधिक आहे — कारण ही वाद्ये जनतेच्या हातांनी, त्यांच्या भावनेच्या मातीपासून बनलेली असतात.

लोकवाद्यांचे प्रदर्शन — परंपरेचा सन्मान

महाराष्ट्र शासनाच्या सांस्कृतिक कार्य विभाग आणि संचालनालयाच्या वतीने अलीकडेच “दुर्मिळ व पारंपारिक लोकवाद्यांचे प्रदर्शन” मुंबईत आयोजित करण्यात आले. या प्रदर्शनाला मुंबईकरांनी प्रचंड उत्स्फूर्त प्रतिसाद दिला. शहरवासीयांनी ग्रामीण परंपरेचा हा सजीव वारसा पाहून कुतूहल आणि अभिमान व्यक्त केला.

ग्रामीण भागातील कलावंतांना त्यांच्या पारंपारिक वाद्यांसह एकत्र आणणे हे सोपे काम नव्हते. अनेक कलावंत हे भटके आणि विमुक्त जमातींतील — “पाठीवर बिऱ्हाड, गावोगावी वरात” अशी त्यांची जीवनशैली. पण या सर्वांना एकत्र आणून मुंबईत सादर करण्याचे श्रेय सांस्कृतिक कार्य संचालनालयाचे संचालक बिभीषण चवरे यांना दिलेच पाहिजे. त्यांनी आपल्या जिद्दीने आणि समर्पणाने ही अनोखी संकल्पना वास्तवात उतरवली.

लोकवाद्यांचा उत्सव — लोकजीवनाचा स्वर

पु. ल. देशपांडे महाराष्ट्र कला अकादमीच्या कलांगणात झालेल्या या महोत्सवात राज्यभरातील कलावंतांनी भाग घेतला. अहमदनगर जिल्ह्यातील स्मशान जोगी लक्ष्मण शेंडरे, हनुमंता कडमी, डक्कलवार धर्मा कांबळे, रामा यशवंत वीर, गोंधळी दिगंबर गोंधळी, पिंगळा जोशी दिलीप वायफळकर, मारुती शिंदे, राजू शिंदे, शिवाजी थिटे असे अनेक लोककलावंत घाटोळे, शंख, किंगरी, संबळ, दिमडी, गुडगुडी, सारंगी यांसारखी दुर्मिळ वाद्ये घेऊन सहभागी झाले.

नाशिक, पालघर, रायगड आणि ठाणे जिल्ह्यांतील आदिवासी कलाकारांनी तर पारंपारिक तारपा, तुर, गांगळी, डाक, सुरथाळ, सनई, संबळ या वाद्यांच्या नादाने वातावरण भारावून टाकले. विवाह सुनाड, अर्जुन नडगे, जाना देऊ, गोविंद गंगा, राजन वैद्य अशा कलाकारांनी आपली मौलिक कला सादर करून प्रेक्षकांना मंत्रमुग्ध केले.

• संवर्धनाची गरज — परंपरेचे जतन

लोकवाद्यांना एक समृद्ध आणि प्राचीन परंपरा आहे. पण आज ती लोपाच्या मार्गावर आहे. कारण — वादक संपला की वाद्यही संपते. ही गंभीर बाब आहे. त्यामुळे या लोकवाद्यांचे जतन आणि संवर्धन करणे हे शासनासमोर मोठे आव्हान उभे आहे.

लोकजीवनात सहज उपलब्ध होणाऱ्या वस्तूंमधूनच ही वाद्ये बनतात. माती, बांबू, चामडे, धातू, लाकूड यांपासून नादाचा हा विश्व उभा राहतो. त्यामुळे या वाद्यनिर्मितीचे प्रशिक्षण शिबिरं जिल्हास्तरावर नियमित आयोजित केली गेली, तर पुढील पिढीलाही या परंपरेचा परिचय होईल.

संचालक बिभीषण चवरे यांची हीच संकल्पना होती — दुर्मिळ आणि पारंपारिक लोकवाद्यांचे जतन करून त्यांचा परिचय भावी पिढीला करून देणे. त्यांनी गेल्या कित्येक दिवसांपासून कोणताही गाजावाजा न करता या दिशेने प्रयत्न केले आणि अखेर ती संकल्पना प्रत्यक्षात आणली.

• परंपरेच्या नादात भविष्याचा सूर

दुर्मिळ वाद्यांचे जतन म्हणजे आपल्या सांस्कृतिक वारशाचे संरक्षण. वाद्य वाजवणारे हात थांबले, तरी त्यांचा नाद पुढच्या पिढीच्या कानात गुंजत राहावा — हीच खरी सांस्कृतिक जपणूक. जर या परंपरेचे शिक्षण, संवर्धन आणि प्रसार यासाठी ठोस पावले उचलली गेली, तर महाराष्ट्राची लोककला पुन्हा नव्या जोमाने फुलून येईल.

सांस्कृतिक कार्य विभागाच्या या उपक्रमाने एक सुंदर संदेश दिला आहे..

“लोकवाद्ये म्हणजे केवळ संगीत नव्हे, ती म्हणजे संस्कृतीचा आत्मस्वर आहे!

लोकजीवनात सहज उपलब्ध होणाऱ्या वस्तूपासून पारंपारिक वाद्ये बनविली जातात.जर ही पारंपारिक वाद्य बनविण्याचे प्रशिक्षण किंवा दरवर्षी दुर्मिळ आणि पारंपारिक संगीतवाद्य प्रशिक्षण शिबीर आयोजित करण्याची संकल्पना संचालक बिभीषण चवरे यांनी प्रत्यक्षात अंमलात आणली, तर लोककलेवर प्रेम करणारी पुढची सात पिढी सांस्कृतिक कार्य संचालनालयाचे संचालक बिभीषण चवरे यांच्या कार्याला कधी विसरू शकणार नाही.हे मात्र निश्चित आशादायी वाटते.

लेखक :
खंडूराज शं.गायकवाड
संपर्क 9819059335
(लेखक हे मंत्रालयायातील ज्येष्ठ पत्रकार असून लोककलेचे अभ्यासक आहेत.)

ML/ML/SL