आंतरराष्ट्रीय ‘स्त्री-जननांगभंग विरोधी’ दिवस

– राधिका अघोर

आधुनिक जगात स्त्री चे कार्यक्षेत्र, अधिकार, तिचा परीघ खूप वाढला आहे, अनेक क्षेत्रात ती पुरूषाच्याही पुढे गेली आहे. असं असलं तरी, बदलत्या, गुंतागुंतीच्या जगात तिचे प्रश्न ही अधिक जटिल झाले आहेत. हिंसक प्रवृत्ती आणि पुरुषी अधिकाराची भावना मात्र अजून कमी होत नाही. जगाच्या अनेक भागांत आजही मुली आणि स्त्रियांना विविध प्रकारच्या विटंबनेला तोंड द्यावे लागते. शारीरिक, मानसिक आणि भावनिक छळाच्या नाना तऱ्हा त्यांना मिटल्या तोंडी सहन कराव्या लागतात. स्त्री-जननांगभंग (फीमेल जेनिटल म्यूटिलेशन – एफजीएम) हा त्यापैकीच एक प्रकार.

अवैद्यकीय कारणांसाठी मुलीच्या किंवा स्त्रीच्या जननेंद्रियांना इजा पोहोचवणाऱ्या किंवा त्यांत बदल घडवून आणणाऱ्या सर्व कृती/प्रक्रियांचा समावेश ‘एफजीएम’मध्ये होतो. हे प्रकार म्हणजे स्त्रियांच्या मानवाधिकारांचे उल्लंघन असून, त्यांच्या आरोग्याच्या आणि प्रतिष्ठेच्या दृष्टीने ते अत्यंत हानिकारक आहेत, यावर आंतरराष्ट्रीय स्तरावर एकमत आहे.

एफजीएमला सामोऱ्या गेलेल्या मुलींना टोकाचा मानसिक धक्का बसतो, तीव्र वेदना होतात. प्रचंड रक्तस्राव होणे, जंतुसंसर्ग होणे यांसह मूत्रविसर्जनाला त्रास होण्यासारख्या समस्या उद्भवतात. तसेच दीर्घकालीन विचार करता, त्यांच्या लैंगिक आणि प्रजननात्मक तसेच मानसिक आरोग्यावरही विपरीत परिणाम होतात. अत्यंत महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे, या प्रक्रियेत- माणूस म्हणून असलेल्या त्यांच्या अस्तित्वालाच हीन वागणूक दिली जाते- तेही अवैद्यकीय कारणांसाठी. त्यामुळे या प्रकाराचे गांभीर्य वाढते.

आजमितीला जगभरातील ४४ लाख मुली एफजीएमला बळी पडण्याची शक्यता आहे. सद्यस्थितीत आफ्रिका आणि मध्यपूर्वेतील देशांमध्ये याचे प्रमाण खूप जास्त असले तरी, आशिया आणि दक्षिण अमेरिकेतही या घटना घडतात. त्याखेरीज, इतर देशांतून युरोप, अमेरिका, ऑस्ट्रेलियामध्ये स्थायिक झालेल्या लोकसमूहांमध्ये एफजीएम घटना आढळतात. अशाप्रकारे , हजारो वर्षांपासून जगाच्या विविध भागांत आढळणाऱ्या या समस्येवर उत्तर शोधण्यासाठी संयुक्त राष्ट्रांनी यात लक्ष घातले.

शाश्वत विकासासाठी संयुक्त राष्ट्रांनी निश्चित केलेल्या उद्दिष्टांपैकी पाचवे उद्दिष्ट म्हणजे – (एसडीएम -५) ‘स्त्री-पुरुष समानता प्रस्थापित करणे व सर्व स्त्रिया आणि मुलींचे सक्षमीकरण करणे’ – या उद्दिष्टाच्या पूर्ततेसाठी, वर्ष २०३० पर्यंत एफजीएमचे जगभरातून संपूर्ण निर्मूलन करण्याचे ध्येय संयुक्त राष्ट्रांनी ठेवले आहे. या दिशेने २००८ पासून UNFPA आणि UNICEF यांनी, आफ्रिका आणि मध्यपूर्वेतील देशांमध्ये संयुक्तपणे प्रयत्न सुरू केले आहेत. याविषयी जनजागृती करण्यासाठी ६ फेब्रुवारी हा दिवस आंतरराष्ट्रीय ‘स्त्री-जननांगभंग विरोधी’ दिवस म्हणून पाळला जातो.

यावर्षी या दिनाची मध्यवर्ती संकल्पना आहे – स्त्री जननांगभंग विरोधी चळवळीला गती द्या’. एफजीएमला तोंड देऊन त्यातून बचावलेल्या आणि सुरळीत जीवन जगू पाहणाऱ्या स्त्रियांच्या नेतृत्वाखाली एफजीएम-निर्मूलनासाठी आंदोलन चालविणे आणि तशा आंदोलनात आर्थिक तसेच इतर संसाधनांची गुंतवणूक करणे-असा त्या संकल्पनेचा गर्भितार्थ आहे. #EndFGM चळवळीला बळ देण्यासाठी, प्रत्येक स्त्रीचा आवाज, तिची भूमिका महत्त्वाची आहे.

हेच अधोरेखित करण्यासाठी #HerVoiceMatters नावाची मोहीम उघडण्यात आली आहे. अशा (एफजीएम सर्व्हायव्हर) महिलांनी धैर्याने आपले अनुभव आणि विचार मांडल्यास आणि या अन्यायाला वाचा फोडल्यास, अशा अनिष्ट सामाजिक रूढींबद्दल चर्चा होईल, समाजमन जागृत होईल. मुलींना आणि स्त्रियांना त्यांच्या अधिकारांची जाणीव होईल.

अशा रुढीमुळे आरोग्याला पोहोचणारा धोका आणि आयुष्यभरासाठी शिक्षण-उत्पन्न आदींवर होणारे परिणाम यांबद्दल त्यांना माहिती मिळेल, त्या विचार करण्यास प्रवृत्त होतील आणि त्यातून, अशा चालीरीतींना नकार देण्यासाठी समूहाची मानसिकता घडवता येणे शक्य होईल. आपल्याच काही भगिनी अशा दुष्ट क्रूर प्रकारांना सामोऱ्या जात असतात आणि अनेक स्त्रियांना ह्या समस्येची जाणीवही नसते. त्यामुळे त्याविषयी जनजागृती होणे अत्यंत आवश्यक आहे.

या समस्येवर मात करण्यासाठी स्त्री-पुरुष समानता, मानवाधिकार यांबद्दल जागृती निर्माण होणे, लैंगिक शिक्षणासंबंधी मोकळ्या विचारांची देवाणघेवाण होणे, तसेच संबंधित कायदेशीर बाबी संपूर्ण समाजाने जाणून घेणे गरजेचे आहे. आंतरराष्ट्रीय स्तरावर हा दिवस पाळून, हे उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी मदत होणार आहे.