आंतरराष्ट्रीय सांकेतिक चिन्ह भाषा दिन : साईन अप फॉर साईन लँग्वेज राईट्स

राधिका अघोर

साईन लँग्वेज म्हणजे चिन्हांची सांकेतिक भाषा.ज्यांना निसर्गानं श्रवण म्हणजेच ऐकण्याची आणि (अनेकदा बहिरेपणामुळे )बोलण्याची शक्ती दिलेली नाही, अशा मूक बधीर लोकांसाठी सांकेतिक भाषा विकसित करण्यात आली. यालाच इंग्रजीत sign language असे म्हणतात.

जगभरात सुमारे 70 दशलक्ष मूक बधिर लोक आहेत असं एक आकडेवारी सांगते. कान निकामी झाल्यामुळे, किंवा इतर कारणांमुळे बालपणापासून शब्द ऐकूच ना आलेली अनेक मुलं मुकी देखील होतात. पण त्यांनाही सर्वसामान्य लोकांप्रमाणेच भाव भावना असतात, संवेदना असतात, त्या व्यक्त कराव्याशा वाटतात. आपल्या भावना व्यक्त करण्यासाठी माणसाने भाषा शोधली, मात्र ही भाषा, शब्द त्यांच्याकडे नसतात. मग मनात काय सुरू आहे ते कसं व्यक्त करणार? कितीही हातवारे केले तरी ते कमीच ठरतील, ते शब्दांची जागा घेऊ शकत नाही. या सगळ्या लोकांचा कोंडमारा लक्षात घेऊन, ही शास्त्रशुद्ध साईन लँग्वेज म्हणजे चिन्हांची सांकेतिक भाषा विकसित करण्यात आली. प्रत्येक भाषेचा आधार घेऊन, अमुक शब्दासाठी, अमुक expression साठी अमुक हावभाव किंवा हातवारे असं निश्चित करून, त्यानुसार ही भाषा ठरवण्यात आली. आणि मग ह्या सगळ्या मूक बधिरांचं मौन जग बोलकं झालं, रंगीबेरंगी झालं. मनातली प्रत्येक गोष्ट त्यांना सांगता येऊ लागली, समोरच्याच्या मनातली गोष्ट समजू लागली.

जगण्यातले अडथळे होते, मात्र तरीही, या भाषेमुळे त्यांना लोकांशी स्वतःला जोडता आलं आणि त्यांचं एकलकोंडेपण गेलं.
संवाद आणि स्वतःला अभिव्यक्त करता येणं हा माणसाच्या व्यक्तिमत्व विकासातला खूप महत्वाचा भाग आहे. मनुष्यप्राणी समाजात रमतो, man is a social animal.. त्यामुळे स्वतःला व्यक्त करणं अत्यंत आवश्यक असतं. कुठलीही शारीरिक कमतरता जेव्हा ह्या अभिव्यक्ती मधे अडथळा आणते, तेव्हा व्यक्तिमत्व खुरटल्यासारखं होतं. म्हणूनच ही भाषा ह्या सगळ्यांसाठी संवादाचे, पर्यायाने व्यक्तिमत्व विकासाचे माध्यम ठरली आहे.
बोली, लेखी भाषांमधे जेवढे प्रकार आहेत, तेवढेच प्रकार या सांकेतिक भाषेतही आढळतात. सुमारे 300 प्रक्रार या सांकेतिक भाषेत आहेत. ह्या भाषेचे आपलं स्थान आहे, महत्त्व आहे, कारण जगातील एका मोठ्या मानव समूहाचा ही भाषा आधार आहे.

मानवाधिकाराच्या दृष्टीने देखील ही भाषा महत्वाची आहे. हे सगळे लक्षात घेऊनच, ह्या भाषेचे स्थान अधोरेखित करण्यासाठी आणि त्याविषयी जनजागृती करण्यासाठी एक विशिष्ट दिवस असावा, असा विचार पुढे आला, त्यातूनच, 23 सप्टेंबर हा दिवस , जागतिक सांकेतिक भाषा दिन म्हणून निश्चित करण्यात आला, कारण याच दिवशी विश्व बधीर केंद्राची स्थापना करण्यात आली होती. 23 सप्टेंबर 2018 रोजी पहिल्यांदा, हा दिवस साजरा करण्यात आला. या भाषेची ओळख करून देणारे अनेक कार्यक्रम, उपक्रम यानिमित्त आयोजित करण्यात आले.
तेव्हापासून दरवर्षी हा दिवस साजरा केला जातो.

यंदाच्या जागतिक सांकेतिक दिनाची संकल्पना ‘sign up for sign language rights’ अशी आहे. अभिव्यक्त होण्याचा अधिकार मूक बधिरांनी ही आहे. पण अलीकडच्या जगात जिथे सर्वसामान्य माणसाच्या आयुष्याचीच किंमत कमी झाली आहे, अशावेळी अपंग, दिव्यांग व्यक्तींकडे बघायला, त्यांच्या हककांची काळजी घ्यायला कोणालाच वेळ नाही. यामुळे त्यांचं जग कोमेजून जातं. ते ही याच समाजाचा भाग आहेत, हे समजून घेत, त्यांच्याहक्कांसाठी जागृत होण्याची प्रेरणा ही. संकल्पना देते. याचा अर्थ केवळ मूक बधीर लोकांनीच एकमेकांशी संवाद साधावा असा नाही, तर सर्वसामान्य समाजाने मूक बधिर बांधवांशी संवाद साधण्यासाठी या माध्यमाचा वापर करणे अभिप्रेत आहे. ही मौनाची अक्षरे शिकून घेत किंवा निदान समजून घेत आपण स्वतः समाजातील या मोठ्या घटकाशी स्वतः ला जोडून घेऊ शकतो का.. हा प्रश्न या निमित्त विचारायला हवा.

किमान आपल्या घरात, कुटुंबात अशी कोणी व्यक्ती असेल, तर त्याच्याशी संवाद साधण्याचा, त्यांना ही आपण सर्वसामान्य असल्याची जाणीव करुन देण्याचा प्रयत्न सर्वाँना करायला हवा.