डिजिटल रुपया: आता बदलेल ऑनलाईन व्यवहार अन् UPI ची दुनिया! जाणून घ्या ‘e₹’ चे फायदे-तोटे…

भारतातील डिजिटल क्रांतीचा पुढचा टप्पा

विक्रांत पाटील

भारतात आज चहाच्या टपरीपासून ते मोठ्या मॉलपर्यंत, जवळपास सर्वत्र UPI ने पेमेंट केले जाते. दररोजच्या व्यवहारांसाठी आपण सहजतेने QR कोड स्कॅन करतो. UPI ने आर्थिक वर्ष 2024-25 मध्ये 260 लाख कोटी रुपयांपेक्षा जास्त मूल्याचे व्यवहार हाताळले, ज्यामुळे भारताची डिजिटल पेमेंट क्रांती जगात अग्रणी ठरली. UPI इतके यशस्वी आणि सोपे असताना, रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया (RBI) ‘डिजिटल रुपया’ किंवा ‘e₹’ नावाचे एक नवीन डिजिटल चलन का आणत आहे? हा प्रश्न अनेकांना पडला असेल. डिजिटल रुपयामागील संकल्पना आपण सोप्या भाषेत उलगडून पाहूया. तो UPI पेक्षा कसा वेगळा आहे, त्याचे सर्वसामान्यांसाठी काय फायदे आहेत आणि सध्या त्यात कोणत्या अडचणी आहेत, या सर्व गोष्टी आपण जाणून घेणार आहोत.

डिजिटल रुपया (e₹) म्हणजे नक्की काय?

मूळ संकल्पना: डिजिटल रुपया (e₹) ही भारताची अधिकृत डिजिटल मुद्रा आहे, ज्याला सेंट्रल बँक डिजिटल करन्सी (CBDC) असेही म्हणतात. ही रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया (RBI) द्वारे जारी केली जाते. सोप्या भाषेत सांगायचे तर, आपल्या खिशातील नोटा आणि नाण्यांचे हे डिजिटल स्वरूप आहे. हे एक कायदेशीर चलन (Legal Tender) आहे, म्हणजेच 1 डिजिटल रुपयाचे मूल्य 1 रुपयाच्या नोटेइतकेच आहे.

RBI ची थेट जबाबदारी: आपल्या बँक खात्यातील पैसे ही व्यावसायिक बँकेची (उदा. SBI, HDFC) जबाबदारी असते. याउलट, डिजिटल रुपया ही थेट RBI ची जबाबदारी आहे. यामुळे ते सर्वात सुरक्षित डिजिटल चलन ठरते, कारण यात बँकेच्या क्रेडिट किंवा सेटलमेंट जोखमीचा कोणताही धोका नसतो.

हे क्रिप्टोकरन्सी नाही: डिजिटल रुपया आणि बिटकॉइनसारख्या खाजगी क्रिप्टोकरन्सीमध्ये मोठा फरक आहे. डिजिटल रुपया हे सरकारने मान्यता दिलेले, RBI द्वारे नियंत्रित केलेले एक केंद्रीकृत (centralized) चलन आहे. याउलट, क्रिप्टोकरन्सी विकेंद्रित (decentralized) असून त्यांना भारतात कायदेशीर चलनाचा दर्जा नाही. क्रिप्टोकरन्सीवर लागणारा 30% कर आणि 1% TDS डिजिटल रुपयाला लागू होत नाही. याउलट, क्रिप्टोकरन्सीमधील नफ्यावर 30% सरळ कर, अधिक अधिभार आणि 4% उपकर लागतो, जो भारतातील सर्वाधिक उत्पन्न कर ब्रॅकेटच्या बरोबरीचा आहे.

UPI पेक्षा डिजिटल रुपया वेगळा कसा?

मुख्य फरक: सर्वात मोठा आणि महत्त्वाचा फरक म्हणजे, डिजिटल रुपया (e₹) हे स्वतः डिजिटल चलन (पैसा) आहे, तर UPI ही पैसे पाठवण्याची एक प्रणाली (पेमेंट सिस्टम) आहे. तुमच्या बँक खात्यातील पैसे हे बँकेचे तुमच्यावरील कर्ज आहे (a liability of the bank). याउलट, डिजिटल रुपया थेट RBI ची तुमच्याप्रती असलेली जबाबदारी आहे. सोप्या शब्दात, UPI म्हणजे तुमच्या बँक खात्यातून पैसे देण्यासाठी बँकेला पाठवलेला एक ‘डिजिटल चेक’ आहे, तर डिजिटल रुपया म्हणजे तुमच्या मोबाईल वॉलेटमधील ‘डिजिटल कॅश’ आहे.

तुलना (Comparison): या दोन्हींमधील फरक पुढील मुद्द्यांवरून अधिक स्पष्ट होईल:

स्वरूप (Nature): डिजिटल रुपया (e₹) ही स्वतः एक डिजिटल करन्सी (पैसा) आहे. तर UPI (Unified Payments Interface) ही बँक खात्यांमधून पैसे हस्तांतरित करण्याची एक प्रणाली आहे.

मध्यस्थ (Intermediary): e₹ मध्ये बँक मध्यस्थ म्हणून काम करत नाही. तर UPI व्यवहार थेट एका वॉलेटमधून दुसऱ्या वॉलेटमध्ये होतो. प्रत्येक व्यवहारात बँक मध्यस्थ म्हणून काम करते.

बँक खात्याची गरज (Bank Account Need): e₹ हा भविष्यात बँक खात्याशिवाय वापरता येण्याची शक्यता आहे. UPI साठी बँक खाते असणे अनिवार्य आहे.

ऑफलाइन वापर (Offline Use): e₹ साठी इंटरनेट कनेक्शन नसतानाही व्यवहार करण्याची सुविधा विकसित केली जात आहे. UPI व्यवहार करण्यासाठी इंटरनेट कनेक्शन आवश्यक आहे.

अनामिकता (Anonymity): e₹ मध्ये लहान रकमेच्या व्यवहारांसाठी रोख रकमेसारखी अनामिकता (privacy) देण्याची शक्यता आहे. UPI चे सर्व व्यवहार बँक खात्याशी जोडलेले असल्याने पूर्णपणे ट्रेस केले जातात.

सेटलमेंट (Settlement): e₹ व्यवहार त्वरित आणि अंतिम असतो, जसे रोख देणे. सेटलमेंट जोखमीचा धोका नाही. UPI व्यवहार इंटर-बँक सेटलमेंट प्रक्रियेवर अवलंबून असतात.

डिजिटल रुपया कुठे मिळतो आणि वापरायचा?

सध्याच्या प्रायोगिक तत्त्वावरील (पायलट) कार्यक्रमावर आधारित, डिजिटल रुपया मिळवण्यासाठी आणि वापरण्यासाठी पुढील सोप्या पायऱ्या आहेत. सुरुवातीला 4 बँकांसह सुरू झालेला हा पायलट प्रोग्राम आता 19 बँकांपर्यंत वाढला आहे.

1. ॲप डाउनलोड करा: सुरुवातीला, SBI, ICICI बँक, HDFC बँक, बँक ऑफ बडोदा इत्यादी पायलट बँकांच्या यादीत तुमच्या बँकेचे नाव तपासा. त्यानंतर तुमच्या बँकेचे अधिकृत ‘Digital Rupee’ ॲप प्ले स्टोअर किंवा ॲप स्टोअरवरून डाउनलोड करा.
2. नोंदणी करा (Register): ॲप उघडल्यानंतर, तुमच्या बँक खात्याशी जोडलेला सिम कार्ड व्हेरिफाय करा. ॲपसाठी एक लॉक (पिन किंवा बायोमेट्रिक) सेट करा आणि तुमच्या वॉलेटसाठी सहा-अंकी वॉलेट पिन तयार करा.
3. वॉलेटमध्ये पैसे लोड करा: तुमच्या लिंक केलेल्या बँक खात्यातून तुम्ही तुमच्या डिजिटल रुपया वॉलेटमध्ये पैसे (डिजिटल टोकन) लोड करू शकता. हे टोकन 50 पैसे, ₹1, ₹10, ₹100, ₹500 अशा नोटा आणि नाण्यांच्या स्वरूपात उपलब्ध आहेत.
4. पेमेंट करा: तुम्ही कोणत्याही दुकानदाराला (P2M) किंवा दुसऱ्या व्यक्तीला (P2P) QR कोड स्कॅन करून पेमेंट करू शकता. विशेष म्हणजे, आता डिजिटल रुपया ॲप वापरून सध्याचे UPI QR कोड स्कॅन करूनही पेमेंट करणे शक्य झाले आहे.

सर्वसामान्यांसाठी फायदे (Pros) काय आहेत?

• रोख रकमेसारखी गोपनीयता (Cash-like Privacy): लहान रकमेच्या व्यवहारांसाठी, डिजिटल रुपया रोख रकमेप्रमाणेच गोपनीयता (anonymity) देण्याचे उद्दिष्ट ठेवतो, जे इतर डिजिटल पेमेंट पद्धतींमध्ये शक्य नाही.

• ऑफलाइन व्यवहार (Offline Transactions): जिथे इंटरनेट कनेक्टिव्हिटी कमी आहे किंवा नाही, अशा ठिकाणीही व्यवहार करण्याची क्षमता हा याचा सर्वात मोठा फायदा आहे. यामुळे दुर्गम भागांमध्ये आर्थिक समावेशनाला (financial inclusion) चालना मिळेल.

• सर्वाधिक सुरक्षित (Utmost Security): डिजिटल रुपया ही थेट RBI ची जबाबदारी असल्याने, व्यावसायिक बँकांशी संबंधित जोखमींपासून ते मुक्त आहे. त्यामुळे हे डिजिटल पैशाचे सर्वात सुरक्षित स्वरूप आहे.

• सरकारी योजनांसाठी उपयुक्त (Useful for Government Schemes): यात ‘प्रोग्रामेबिलिटी’ नावाचे एक वैशिष्ट्य आहे. यात विशिष्ट पॅरामीटर्सनुसार, जसे की, अंतिम मुदत (expiry date), भौगोलिक स्थान (geo-location) किंवा विशिष्ट व्यापारी कोडनुसार प्रोग्रामिंग करता येते. उदाहरणार्थ, एखादी कंपनी कर्मचाऱ्यांना प्रवासासाठी भत्ता देऊ शकते, जो केवळ प्रवासाशी संबंधित खर्चासाठीच वापरला जाईल. याच तंत्रज्ञानाचा वापर थेट लाभ हस्तांतरण (DBT) योजनांसाठी करता येतो. ओडिशातील ‘सुभद्रा योजने’त याचा यशस्वी वापर करण्यात आला आहे.

तोटे (Cons) आणि सध्याच्या अडचणी काय आहेत?

• UPI असताना याची काय गरज? (Why is it needed when UPI exists?): सध्या सर्वात मोठी टीका हीच होत आहे की, शहरी युझर्ससाठी डिजिटल रुपया UPI पेक्षा काही वेगळा फायदा देत नाही. पण यामागे RBI ची एक मोठी रणनीती आहे. UPI ही बँकेच्या जबाबदारीवर चालणारी एक ‘प्रणाली’ आहे, ज्यात मध्यस्थ सामील असतात. याउलट, डिजिटल रुपया हे RBI ची थेट ‘चलन’ स्वरूपातील जबाबदारी असल्याने, ते भविष्यात सेटलमेंटमधील जोखीम पूर्णपणे काढून टाकू शकते. जरी आज सामान्य युझर्ससाठी हे अनावश्यक वाटत असले, तरी अर्थव्यवस्थेच्या स्थैर्यासाठी हे एक महत्त्वाचे पाऊल आहे.

• वॉलेटमधील पैशावर व्याज नाही (No Interest on Wallet Balance): खिशातील रोख रकमेप्रमाणेच, डिजिटल रुपया वॉलेटमध्ये ठेवलेल्या पैशांवर कोणतेही व्याज मिळत नाही. याउलट, बँकेत ठेवलेले पैसे, जे UPI साठी वापरले जातात, त्यावर व्याज मिळते.

• मर्यादित स्वीकृती (Limited Acceptance): डिजिटल रुपया अजूनही प्रायोगिक टप्प्यात आहे. त्यामुळे त्याची स्वीकृती आणि वापर मर्यादित आहे. उदाहरणार्थ, ‘इकॉनॉमिक टाइम्स’च्या अहवालानुसार, घाऊक (wholesale) विभागात मार्च 2023 मध्ये 10.कोटी रुपये असलेले व्यवहार मार्च 2024 मध्ये फक्त 8 लाख रुपयांवर आले. याउलट, किरकोळ (retail) विभागात याच काळात 6 कोटी रुपयांवरून 234 कोटी रुपयांपर्यंत 39 पटींनी वाढ झाली. असे असले तरी, डिसेंबर 2023 मध्ये रिझर्व्ह बँकेने दररोज 10 लाख व्यवहारांचे लक्ष्य गाठले होते, परंतु जून 2024 पर्यंत हा आकडा पुन्हा दररोज सुमारे 1 लाखापर्यंत खाली आला. यावरून हे दिसून येते की, युझर्सना सातत्याने आकर्षित करणे हे एक मोठे आव्हान आहे.

संभाव्य सरकारी नजर (Potential Government Surveillance): हे एक केंद्रीकृत चलन असल्याने, जरी लहान व्यवहार गोपनीय ठेवले जात असले तरी, RBI कडे तांत्रिकदृष्ट्या सर्व व्यवहारांचा मागोवा घेण्याची क्षमता आहे. यामुळे काही युझर्सना गोपनीयतेची चिंता वाटू शकते.

तुमच्या पैशाचे भविष्य: डिजिटल रुपयामुळे काय बदलणार?

1. स्मार्ट पैसा (Smart Money): प्रोग्राम करण्यायोग्य चलन केवळ पेमेंटपुरते मर्यादित राहणार नाही. याचा वापर विशिष्ट उद्देशांसाठी करता येईल. उदाहरणार्थ, एखादी कंपनी आपल्या कर्मचाऱ्यांना प्रवासासाठी भत्ता देऊ शकते, जो केवळ प्रवासाशी संबंधित खर्चासाठीच वापरता येईल.
2. आंतरराष्ट्रीय व्यवहार सोपे (Easier International Transactions): डिजिटल रुपयामुळे आंतरराष्ट्रीय स्तरावर पैसे पाठवणे (remittances) खूप सोपे, वेगवान आणि स्वस्त होऊ शकते, कारण यात मध्यस्थांची संख्या कमी होईल.
3. ‘लेस-कॅश’ अर्थव्यवस्थेकडे वाटचाल (A Move Towards a ‘Less-Cash’ Economy): डिजिटल रुपयाचा उद्देश UPI किंवा रोख रक्कम पूर्णपणे बंद करणे नाही, तर त्यांना एक पूरक पर्याय देणे आहे. नागरिकांना एक अधिक सुरक्षित आणि कार्यक्षम पर्याय देऊन भारताला डिजिटल अर्थव्यवस्थेच्या दिशेने पुढे नेणे हे त्याचे ध्येय आहे.

वॉलेट बदलायची वेळ आली आहे का?

थोडक्यात, डिजिटल रुपया हे केवळ एक पेमेंट ॲप नाही, तर ते स्वतः चलनी नोटांचे डिजिटल स्वरूप आहे. हे तंत्रज्ञान अजून सुरुवातीच्या टप्प्यात असले तरी, भविष्यात ते आपल्या आर्थिक व्यवहारांची पद्धत बदलण्याची क्षमता ठेवते. आता प्रश्न हा आहे की, तुम्ही तुमच्या पाकिटातील नोटा आता तुमच्या मोबाईल वॉलेटमध्ये ‘डिजिटल नोटा’ म्हणून ठेवायला तयार आहात का?ML/ML/MS