मुंबईतील C&D कचरा व्यवस्थापन – स्वच्छ आणि शाश्वत भविष्याकडे वाटचाल

मुंबई दि १५– मुंबई ही देशातील सर्वांत वेगाने विकसित होणाऱ्या महानगरांपैकी एक आहे. इथे सातत्याने नवीन इमारती उभारल्या जातात, रस्ते रुंदीकरण आणि विविध विकास प्रकल्प राबवले जातात. परिणामी, मोठ्या प्रमाणावर बांधकाम आणि पाडकामाचा (Construction and Demolition. ie. C&D) कचरा निर्माण होतो. सध्या, मुंबईत रोज अंदाजे 8,500 मेट्रिक टन C&D कचरा निर्माण करते. या कचऱ्याच्या योग्य व्यवस्थापन नसल्यास पर्यावरण आणि आरोग्यावर गंभीर परिणाम होऊ शकतात. अवैध डंपिंगमुळे रस्ते, मैदाने आणि सार्वजनिक जागा कचऱ्याने भरून जातात. यामुळे केवळ सौंदर्यावर परिणाम होत नाही तर हवेची गुणवत्ता खालावते, पाण्याचे स्रोत दूषित होतात आणि आरोग्यास धोका निर्माण होतो.

ही परिस्थिती लक्षात घेऊन बृहन्मुंबई महानगरपालिकेने (BMC) C&D कचरा व्यवस्थापनासाठी महत्त्वपूर्ण पाऊल उचलले आहे. या उपक्रमाअंतर्गत, मुंबईतील कचऱ्यापैकी दररोज 1,200 टन कचऱ्यावर पुन्हा प्रक्रिया करण्याचे उद्दिष्ट ठेवण्यात आले आहे. या प्रक्रियेमुळे केवळ अवैध डम्पिंग कमी होणार नाही, तर शहरात परिपत्रक अर्थव्यवस्थेला चालना मिळेल. कचऱ्यातून उपयोगी साहित्य वेगळे करून त्याचा पुनर्वापर केला जाणार आहे. यामुळे बांधकाम क्षेत्रात पर्यावरणपूरक पर्याय उपलब्ध होतील आणि नैसर्गिक संसाधनांवरील अवलंबत्व कमी होईल.

BMC च्या या प्रकल्पाचे आणखी एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे तो पर्यावरण, वने व हवामान बदल मंत्रालयाच्या (MoEFCC) 2016 च्या नियमांनुसार राबवला जात आहे. शिवाय, मुंबईने 2025 पर्यंत शाश्वत कचरा व्यवस्थापनाचे उद्दिष्ट ठेवले असून, हा उपक्रम त्याचाच एक भाग आहे. संपूर्ण शहरात हा प्रकल्प प्रभावीपणे अंमलात आणण्यासाठी मुंबईला दोन भागांत विभागण्यात आले आहे – स्लाईस A (दक्षिण मुंबई आणि पूर्व उपनगर) आणि स्लाईस B (पश्चिम उपनगर). या दोन्ही भागांत अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाच्या मदतीने कचऱ्याचे वर्गीकरण, पुनर्प्रक्रिया आणि पुनर्वापर केला जात आहे.

या उपक्रमामुळे अनेक महत्त्वाचे फायदे मिळत आहेत. सर्वप्रथम, अवैध डंपिंग मोठ्या प्रमाणावर कमी झाले आहे. मोबाईल अॅपच्या मदतीने कचऱ्याचा मागोवा घेतला जातो आणि कठोर निरीक्षणामुळे अनधिकृत टाकणीवर नियंत्रण ठेवता येते. यामुळे शहरातील रस्ते आणि सार्वजनिक ठिकाणे स्वच्छ राहतात. दुसरे म्हणजे, परिपत्रक अर्थव्यवस्थेला चालना मिळते. C&D कचऱ्यातून उपयुक्त घटक वेगळे करून त्यांचा पुनर्वापर केला जातो. यातून वाळू, सिमेंट मिश्रण, गिट्टी, पेव्हर ब्लॉक्स आणि कर्बस्टोन्स सारखी बांधकामासाठी उपयुक्त उत्पादने निर्माण केली जातात. हे साहित्य स्थानिक बाजारात विक्रीसाठी उपलब्ध असून, याचा लाभ बांधकाम क्षेत्राला मोठ्या प्रमाणावर होत आहे.

पर्यावरणीय दृष्टिकोनातूनही हा प्रकल्प अत्यंत महत्त्वाचा आहे. C&D कचऱ्यामुळे होणारे कार्बन उत्सर्जन आणि प्रदूषण कमी होणे, हे या उपक्रमाचे मोठे यश आहे. प्रदूषण कमी करण्यासाठी माहिती, शिक्षण आणि संप्रेषण (IEC) मोहिमांद्वारे जनजागृती केली जात आहे. याशिवाय, या उपक्रमामुळे स्थानिक पातळीवर नवीन रोजगाराच्या संधी उपलब्ध झाल्या आहेत. पुनर्प्रक्रिया केलेल्या साहित्याच्या विक्रीतून स्थानिक अर्थव्यवस्थेलाही फायदा होतो.

स्लाईस A आणि स्लाईस B मध्ये स्वतंत्र पुनर्प्रक्रिया केंद्रे आहेत. या केंद्रांमध्ये अत्याधुनिक मशीनद्वारे कचऱ्याचे वर्गीकरण व पुनर्वापर केला जातो. विशेष म्हणजे, 500 किलोपर्यंतचा कचरा मोफत उचलण्याची सुविधा उपलब्ध आहे.

या केंद्रांमध्ये C&D कचऱ्यातून वेगवेगळ्या प्रकारच्या गिट्टी आणि वाळूच्या ग्रेड्स उपलब्ध करून दिल्या जातात. यामध्ये 3–8 मिमी, 8–20 मिमी आणि अधिक मोठ्या आकारातील गिट्टी तसेच 0.75–3 मिमी आकारातील वाळू उपलब्ध आहे. हे सर्व साहित्य बांधकाम क्षेत्रासाठी अतिशय उपयुक्त असून, पुनर्वापरित साहित्य वापरल्याने पर्यावरणीय फायद्यांबरोबरच बांधकाम खर्चही कमी होतो.

BMC च्या या उपक्रमाला नागरिकांकडून सकारात्मक प्रतिसाद मिळत आहे. “Debris on Call” प्रणालीद्वारे नागरिकांना त्यांच्या भागातील C&D कचऱ्याच्या व्यवस्थापनासाठी सोयीस्कर सेवा पुरवली जाते. तरीही, अजूनही काही भागांमध्ये अवैध डम्पिंग दिसून येते. त्यामुळे मुंबईकरांनी या उपक्रमात अधिक सक्रिय सहभाग घेतला पाहिजे. अवैध डम्पिंग रोखण्यासाठी आणि पर्यावरणपूरक बांधकामासाठी पुनर्वापरित साहित्याचा अधिकाधिक वापर करावा.

मुंबईसारख्या महानगरात शाश्वत कचरा व्यवस्थापन अत्यावश्यक आहे. BMC च्या या उपक्रमामुळे मुंबई अधिक स्वच्छ, सुंदर आणि पर्यावरणपूरक शहर होण्याच्या दिशेने वाटचाल करत आहे. C&D कचऱ्याच्या प्रभावी व्यवस्थापनासाठी प्रत्येकाने पुढाकार घेतल्यास खऱ्या अर्थाने स्वच्छ आणि हरित मुंबईचे स्वप्न साकार होईल.

ML.MS