भारतीय भाषिक माध्यमांचे AI-भविष्य: क्रांती की संकट?

विक्रांत पाटील

आज आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (AI) प्रत्येक उद्योगात बदल घडवत आहे आणि माध्यम क्षेत्रही याला अपवाद नाही. भारतीय भाषिक माध्यमांमध्ये (Indian Language Media) आर्टिफिशियल इंटेलिजन्सचा नेमका आणि प्रभावी वापर कसा करता येईल, हा आजच्या पत्रकारितेपुढील सर्वात मोठा प्रश्न आहे. AI मध्ये एकीकडे क्रांती घडवण्याची प्रचंड क्षमता आहे, तर दुसरीकडे ते अनेक गंभीर नैतिक आणि व्यावहारिक प्रश्नही निर्माण करते. या लेखामध्ये आपण पत्रकारितेमधील AI च्या भूमिकेशी संबंधित काही आश्चर्यकारक आणि प्रभावी तथ्ये जाणून घेणार आहोत.

तुमचे न्यूज अँकर आता ‘माणूस’ नाहीत!

भारतामध्ये AI न्यूज अँकरचा ट्रेंड वेगाने वाढत आहे. याची सुरुवात ओडिशा टीव्हीच्या ‘लिसा’ (Lisa) पासून झाली, जी भारताची पहिली प्रादेशिक AI न्यूज अँकर ठरली. लिसा ओडिया आणि इंग्रजीसह अनेक भाषांमध्ये बातम्या देऊ शकते. भारतात आज अनेक AI अँकर कार्यरत आहेत, जे विविध प्रकारच्या बातम्या देत आहेत. त्यापैकी काही प्रमुख उदाहरणे खालीलप्रमाणे:

• DD Kisan चे AI कृष आणि AI भूमी: हे दोन AI अँकर ५० पेक्षा जास्त भाषांमध्ये शेती आणि हवामानासंबंधित माहिती देतात.
• Aaj Tak ची AI सना: ही मानवी भावनांशी निगडित कथा, सेलिब्रिटींच्या बातम्या आणि ज्योतिष यांसारख्या विषयांवर माहिती देते.
• Zee News* ची AI झीनिया: तिने लोकसभा निवडणुका आणि एक्झिट पोलचे वृत्तनिवेदन केले आहे.
• ABP ची AI आयरा: ही सामाजिक, आरोग्य आणि तंत्रज्ञानविषयक बातम्यांसाठी डिजिटल अँकर म्हणून काम करते.

या तंत्रज्ञानामुळे 24/7 बहुभाषिक बातम्या देणे आणि खर्चात कपात करणे शक्य झाले आहे. मात्र, यात मानवी सहानुभूती आणि घटनास्थळावरून विश्लेषण करण्याची क्षमता नसल्यामुळे अनेक प्रश्न निर्माण झाले आहेत. पण AI चा वापर केवळ दर्शनी भागापुरता मर्यादित नाही. ‘द हिंदू ग्रुप’ सारख्या मोठ्या माध्यम संस्था चर्चा मंच (discussion forums) नियंत्रित करण्यासाठी आणि निवडणुकीच्या डेटाचे विश्लेषण करण्यासारख्या महत्त्वाच्या बॅकएंड कामांसाठी AI चा वापर करत आहेत. यावरून हे स्पष्ट होते की AI केवळ एक वरवरचा प्रयोग नसून ते माध्यम संस्थांच्या कामकाजाचा एक अविभाज्य भाग बनत आहे.

AI ने तयार केले संपूर्ण वृत्तपत्र!

AI ची क्षमता केवळ सोप्या कामांपुरती मर्यादित नाही, तर ते वृत्तपत्रासारखे एक गुंतागुंतीचे उत्पादनही तयार करू शकते. इटालियन वृत्तपत्र ‘Il Foglio’ ने जगात प्रथमच संपूर्णपणे आर्टिफिशियल इंटेलिजन्सच्या मदतीने एक वृत्तपत्र प्रकाशित केले. ‘Il Foglio AI’ नावाचा हा चार पानांचा अंक पूर्णपणे AI च्या मदतीने तयार करण्यात आला होता. या वृत्तपत्राचे संपादक क्लॉडिओ सेरासा यांनी AI कसे काम करते आणि त्याचा दैनंदिन जीवनावर कसा परिणाम होतो, हे समजून घेण्यासाठी हा प्रयोग केला. या घटनेने हे सिद्ध केले की AI ची क्षमता अपेक्षेपेक्षा खूप जास्त आहे.

सर्वात मोठे आव्हान तंत्रज्ञान नव्हे, तर ‘भाषा’!

भारताच्या बहुभाषिक वातावरणात AI समोर सर्वात मोठे आव्हान तंत्रज्ञानाचे नसून भाषेचे आहे. सध्याची बहुतेक AI टूल्स प्रामुख्याने इंग्रजी भाषेतील माहितीवर आधारित आहेत आणि पाश्चात्य विचारसरणीनुसार विकसित केली आहेत. याचा परिणाम म्हणून, त्यांना आशिया आणि आफ्रिकेतील भाषा आणि संस्कृतींची मर्यादित समज आहे. त्यामुळे भारतीय भाषांमध्ये त्यांची कामगिरी अत्यंत सुमार दर्जाची आहे. बीबीसीने स्थानिक भाषांमध्ये भाषांतर करण्यासाठी AI चाचणी घेतली, पण ती अयशस्वी ठरली.

बीबीसी इंडियन लँग्वेजेस
चे आउटपुट एडिटर शशांक चौहान यांच्या मते – “AI आमच्याकडे अजिबात चालले नाही. त्याचे भाषांतर भयंकर होते. आम्हाला त्याचा वापर थांबवावे लागला आणि माणसांना जे काम सर्वोत्तम येते, ते करण्यासाठी परत आणावे लागले.”

या मर्यादेमुळे भारतीय भाषिक माध्यमांमध्ये AI चा प्रभावी वापर करण्यामध्ये मोठा अडथळा निर्माण झाला आहे. यामुळे भारतीय माध्यम संस्था मोठ्या पाश्चात्य तंत्रज्ञान कंपन्यांवर अवलंबून राहतात, ज्यामुळे एक असमान नाते निर्माण होते.

लोकसत्ता समूह आजही आजिबात AI चा वापर करत नाही आणि महाराष्ट्रातील सर्वोत्तम, निःपक्ष, निर्भिड कंटेंट ही त्यांची वेगळी ओळख कायम आहे.

पत्रकारांसाठी सर्वोत्तम AI टूल्स

भाषा हे एक मोठे आव्हान असले तरी, काही विशिष्ट कामांसाठी तयार केलेली AI टूल्स पत्रकारांना मदत करू शकतात, पण त्यांचा वापर करताना भाषिक मर्यादा लक्षात ठेवणे महत्त्वाचे आहे. माध्यमांमधील व्यावसायिकांसाठी उपयुक्त असणारी ५ सर्वोत्तम AI टूल्स पुढीलप्रमाणे आहेत:

1. Google Fact-Check Tools: या टूलद्वारे माहितीची सत्यता पडताळता येते. जगभरातील फॅक्ट-चेकचा एक मोठा डेटाबेस यात उपलब्ध आहे. हे टूल आता हिंदीमध्येही उपलब्ध आहे.
2. Visualping: हे टूल वेबसाइटमधील बदलांवर लक्ष ठेवते आणि कोणताही बदल झाल्यास अलर्ट पाठवते. सरकारी किंवा कॉर्पोरेट वेबसाइट्सवरील अपडेट्स मिळवण्यासाठी हे खूप उपयुक्त आहे.
3. QuillBot: हे एक AI रायटिंग सोल्यूशन आहे जे पॅराफ्रेजिंग करणे, व्याकरण तपासणे आणि लेखनाची गुणवत्ता सुधारण्यास मदत करते. हे अवघड वाक्ये सोपी करण्याचेही काम करते.
4. *Rolli Information Tracer: हे पत्रकारांनी पत्रकारांसाठी तयार केलेले टूल आहे. सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मवर बातम्यांची पडताळणी करण्यासाठी आणि चुका टाळण्यासाठी याचा वापर होतो.
5. Grammarly: हे आता केवळ व्याकरण तपासणारे टूल राहिलेले नाही, तर ते एक AI रायटिंग असिस्टंट बनले आहे. जे मसुदा तयार करणे आणि लेखनाचा टोन ठरविण्यात मदत करते, विशेषतः वेळेच्या मर्यादेत काम करताना हे खूप उपयुक्त ठरते. (अजून भारतीय भाषा वापरात मर्यादा)

‘ह्युमन-इन-द-लूप’: AI वापराचा सर्वात महत्त्वाचा नियम

भारतीय भाषिक माध्यमांसाठी भाषिक आणि सांस्कृतिक मर्यादांमुळे ‘ह्युमन-इन-द-लूप’ धोरण केवळ एक चांगली सवय नाही, तर ती एक अत्यावश्यक गरज आहे. अनेक विश्वासार्ह माध्यम संस्था AI-निर्मित कोणतीही सामग्री प्रकाशित करण्यापूर्वी मानवी तपासणी अनिवार्य करतात. उदाहरणार्थ, ‘द क्विंट’ (The Quint) या डिजिटल मीडिया कंपनीने SEO टॅगिंग आणि भाषांतरासारख्या कामांसाठी “ह्युमन-इन-द-लूप” धोरण स्वीकारले आहे.

हे धोरण सुरुवातीलाच लागू करणे महत्त्वाचे होते, कारण ‘द क्विंट’च्या न्यूजरूममध्ये डिजिटल गोष्टींबद्दल उत्सुक असलेले तरुण कर्मचारी आहेत, जे नवीन AI टूल्स उपलब्ध होताच ते वापरून पाहण्याची शक्यता होती. मात्र, त्यांनी फॅक्ट-चेकिंग, बातम्यांचे लेख लिहिणे किंवा फोटो-रिअलिस्टिक प्रतिमा तयार करण्यासाठी AI च्या वापरावर पूर्णपणे बंदी घातली आहे.

एकूणच “AI हे मदतीसाठी एक साधन असायला हवे, पत्रकारितेच्या सचोटीला पर्याय नाही.”

हे धोरण नावीन्य आणि पत्रकारितेची नैतिकता यांच्यात संतुलन साधते. तंत्रज्ञान मानवी निर्णयाची आणि जबाबदारीची जागा घेऊ शकत नाही, तर केवळ मदत करू शकते, हे यातून स्पष्ट होते.

मानवी बुद्धिमत्ता, नैतिकतेला प्राधान्य देणे आवश्यक

एकंदरीत, AI हे एक शक्तिशाली साधन आहे जे भारतीय भाषिक माध्यमांमध्ये कार्यक्षमता आणि सुलभता वाढवून क्रांती घडवू शकते. तथापि, भाषिक पूर्वग्रह, नैतिक चिंता आणि चुकीच्या माहितीचा धोका यांसारखी मोठी आव्हानेही आहेत. या तंत्रज्ञानाचा वापर करताना मानवी बुद्धिमत्ता आणि नैतिकतेला प्राधान्य देणे आवश्यक आहे.

आता प्रश्न हा आहे की, “AI हे एक शक्तिशाली साधन आहे, पण भारतीय माध्यम संस्था त्याला खऱ्या अर्थाने ‘भारतीय’ बनवण्यासाठी गुंतवणूक करतील की आपले नियंत्रण पाश्चात्य तंत्रज्ञान कंपन्यांच्या हाती सोपवतील? आपल्या बातम्यांचे भविष्य या उत्तरावर अवलंबून आहे.”

— विक्रांत पाटील
+91 8007006862 (SMS फक्त)
+91 9890837756 (व्हॉट्सॲप)
Vikrant@Journalist.Com

ML/ML/MS