जागतिक आरोग्य दिवस

मुंबई, दि. 7 (जाई वैशंपायन) : आज ७ एप्रिल, आजच्याच दिवशी १९४८ मध्ये संयुक्त राष्ट्रांच्या जागतिक आरोग्य संघटनेची (WHO ची) स्थापना झाली. गुणवत्तापूर्ण आरोग्यसुविधा जगात सर्वत्र सर्व समाजघटकांच्या आवाक्यात असाव्यात, या उद्देशाने WHO कार्यरत आहे. सदस्य राष्ट्रांमध्ये आरोग्य कार्यक्रमांचे प्रत्यक्ष क्षेत्रातील नियोजन, अंमलबजावणी आणि त्यांवर देखरेख यासाठी WHO सदस्य राष्ट्रांबरोबर काम करते. कोविड महामारीच्या काळात, स्थानिक पातळीवर कार्यरत आरोग्यसेवां इतकेच जागतिक पातळीवर काम करणाऱ्या संघटनेचे महत्त्व अधोरेखित झाले.

दरवर्षीच्या गरजेनुसार आरोग्याशी संबंधित प्राधान्य विषय ठरवून, त्यावर जगातील सर्व देशांनी भर द्यावा या दृष्टीने जागतिक आरोग्य दिनासाठी दरवर्षी एक मध्यवर्ती संकल्पना ठरवली जाते. यावर्षी- ‘माझे आरोग्य माझा अधिकार’- My Health, My Right- अशी आरोग्यदिनाची मध्यवर्ती संकल्पना आहे. एखाद्या गोष्टीला ‘व्यक्तीचा अधिकार’ म्हणण्याने, संबंधित व्यक्तीला त्या गोष्टीच्या संदर्भाने अधिक सुरक्षितता मिळते. ती गोष्ट त्या व्यक्तीला मिळण्याची हमी मिळते. या दृष्टिकोनातून या संकल्पनेचा विचार करताना आधी आरोग्याचा अर्थ आणि महत्त्व लक्षात घेतले पाहिजे.

‘आरोग्याची स्थिती म्हणजे रोगाचा अभाव’- असा एक साधा अर्थ चटकन मनात येतो. परंतु, आरोग्य ही अधिक व्यापक संकल्पना आहे. शारीरिक, मानसिक आणि सामाजिक दृष्टींनी स्वास्थ्यपूर्ण स्थिती म्हणजे आरोग्य होय. सुदृढ आरोग्याच्या मदतीने परिपूर्ण जीवन जगता येते. म्हणजे एका अर्थी, ‘स्वतःच्या इच्छा-आकांक्षा पूर्ण करण्यासाठी आवश्यक ते परिश्रम घेण्यास उद्युक्त करते आणि त्या परिश्रमांसाठी साथ देते, ते खरे सुदृढ आरोग्य’, असे म्हटले पाहिजे.

लोकलने कामावर जाणाऱ्या मुंबईकरांचेच उदाहरण घेऊ- स्टेशनचा जिना चढत असताना सकाळी ८:३२ ची लोकल स्टेशनात शिरताना दिसल्याबरोबर- ‘फास्ट की स्लो, आताची की नंतरची, नेहमीच्या डब्यापर्यंत जायचे की समोर येईल त्यात घुसायचे’ अशा नाना प्रश्नांचा गुंता क्षणार्धात सोडवून (मानसिक आरोग्य), उरलेला जिना धावत चढून आणि सांभाळत उतरून डब्यापर्यंत धाव कायम ठेवायची नि गर्दीला रेटत चढायचे (शारीरिक आरोग्य), आणि मग आसपासच्या भजनी मंडळीत (भले आपली सवयीची नसली तरी) सामावून जायचे किंवा चढण्याच्या खटाटोपात दुर्दैवाने काही पडझड झाल्यास या गर्दीनेच सावरून घ्यायचे (सामाजिक आरोग्य)- आणि हे सगळे दररोज करायचे- असे सगळे पैलू अनुभवास येतात.

अहो, साध्या रोजच्या प्रवासासाठीही आरोग्याची इतकी साथ गरजेची असते; तर मग शिक्षण, करिअर, कौटुंबिक जीवन, समाजजीवन आणि राष्ट्रीय कर्तव्य अशा विस्तृत जीवनपटावर चित्रे काढण्यासाठी पदोपदी आरोग्याची साथ किती आवश्यक असेल ! म्हणून आरोग्याकडे दुर्लक्ष करता येऊ शकत नाही- व्यक्तीलाही आणि समाजालाही.

आरोग्य शब्दानंतर आता अधिकार शब्दाकडे वळू.

आरोग्याच्या व्याख्येत वैयक्तिक आरोग्याबरोबरच सार्वजनिक आरोग्याचाही समावेश होतो. आणि तेथे अधिकार आणि कर्तव्ये यांचा संगम होतो. म्हणजे, माझे वैयक्तिक आरोग्य उत्तम राखण्याची संधी मिळणे हा माझा अधिकार झाला नि सार्वजनिक आरोग्य सांभाळण्यासाठी स्वच्छता राखणे, लसी घेणे ही माझी काही कर्तव्ये झाली. मास्क घालण्यासारखे माझे कर्तव्य मी पार पाडते तेव्हाच इतरांचा आरोग्याचा अधिकार त्यांना मिळण्याची काळजी घेतली जाते.

कोणत्याही लहान-मोठ्या कामासाठी साधनसंपत्तीची गरज असते. भारतासारख्या लोकसंख्याबहुल आणि विकसनशील देशात लोकसंख्येचे रूपान्तर साधनसंपत्तीत केले तर तिचे देशाला ‘ओझे’ होत नाही. असे रूपान्तर करण्यासाठी नागरिकांचे ‘शिक्षण’ आणि ‘आरोग्य’ या दोन मूलभूत आयामांवर काम करावे लागते. कारण सुशिक्षित आणि आरोग्यसंपन्न नागरिकच देशासाठी सकारात्मक ऊर्जा ठरू शकतात. असा विचार करता, देशकार्यासाठी व्यक्तीच्या सुदृढ आरोग्याची महती काय आहे, ते लक्षात येते.

वर उल्लेख केल्याप्रमाणे सार्वजनिक आरोग्याप्रती व्यक्तिगत दायित्व असते तसेच, व्यक्तीच्या आरोग्याप्रती समाजाचे आणि सरकारचेही दायित्व असते. आणि तेच व्यक्तीच्या आरोग्यविषयक अधिकारात परावर्तित होते. गुणवत्तापूर्ण आरोग्यसुविधा, आरोग्यशिक्षण, सुरक्षित पेयजल, स्वच्छ हवा, पोषक आहार, चांगले घर, कामाच्या ठिकाणी तसेच पर्यावरणीय दृष्टीनेही अनुकूल परिस्थिती आणि भेदभावपासून संरक्षण (समान वागणूक) मिळणे हा प्रत्येक व्यक्तीचा अधिकार आहे. या गोष्टी नेहमी, सर्वत्र आणि प्रत्येकाच्या आवाक्यात असणे, हा आरोग्यविषयक अधिकाराचा भाग आहे. परंतु रोगराई, नैसर्गिक आपत्ती, भू-राजकीय संघर्ष, वांशिक विद्वेष, जीवाश्म इंधनांमुळे होणारे प्रदूषण, कचरा अशा अनेकविध कारणांनी या अधिकाराची प्रत्यक्ष/अप्रत्यक्षपणे पायमल्ली होते.

आरोग्याचा समावेश १४० देशांनी मानवाधिकारात केलेला असूनही, नागरिकांना आरोग्यसेवांचा लाभ घेता येण्यासाठी अनुकूल परिस्थिती निर्माण करणारे कायदेच तेथे अस्तित्वात नाहीत. परिणामी, २०२१ मध्ये जगातील साडेचार अब्ज- म्हणजे जवळजवळ अर्धीअधिक लोकसंख्या आरोग्यसुविधांपासून वंचित होती. WHO च्या एका परिषदेच्या संशोधनातून हे तथ्य समोर आले आहे. म्हणूनच यावर्षी ‘माझे आरोग्य, माझा अधिकार’ या संकल्पनेनिशी आजचा जागतिक आरोग्य दिन साजरा होत आहे. तेव्हा, ‘शरीरमाद्यं खलु धर्मसाधनम् ।’ हा मूलमंत्र लक्षात घेऊन, आरोग्याच्या अधिकाराप्रती जागरूक राहण्याचा संकल्प सोडून हा दिवस सार्थ करूया.

World Health Day

ML/ML/PGB
7 Apr 2024